कृषि प्रक्रिया उद्योग : आर्थिक उन्नतीचा मार्ग - Agricultural and Food Processing Business

Agricultural and Food Processing Business मित्रांनो, व्यवसाय नेमका कोणता करावा हा अत्यंत बिकट प्रश्न सध्या नवउद्योजकांना पडत आहे. या लेखात मी अशाच एका व्यवसायाबद्दल बोलणार आहे. चला तर मग याविषयी अधिक जाणून घेऊया.

Agricultural and Food Processing Business

सद्यःस्थितीत ग्रामीण भागात शेतातून पिकलेला कच्चा माल मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असून मजुरही बऱ्याच प्रमाणात मिळू शकतात. त्याच कृषी मालावर प्रक्रिया करून त्यावर आधारित प्रक्रिया उद्योग उभारता येतो. 

कृषि प्रक्रिया उद्योग स्वयंरोजगारातूनही उभारता येतात. कारण शेतीची कामे वर्षभर नसतात. भूमिहीन आणि अल्पभूधारकही यात सामील होऊ शकतात. 

यामध्ये शेतकरी गटांना किंवा महिला बचत गटांना खूप चांगली संधी आहे. गरज आहे फक्त सुयोग्य तंत्रज्ञानाची, प्रशिक्षणाची आणि यंत्राची. ते सुद्धा अलिकडे भरपूर प्रमाणात उपलब्ध होत आहेत, अशा उद्योगाचे व्यवस्थापनही सोपे असते आणि भांडवलही फार कमी प्रमाणात लागते. 

सध्या बऱ्याच राष्ट्रीय आणि शासकीय बँका उद्योगासाठी कर्जाऊ भांडवल पुरवितात, तसेच बन्याच शासकीय योजनांतून अनुदान प्राप्त होऊ शकते.

कृषि प्रक्रिया उद्योगाचे फायदे:

• कच्च्या शेतमालास भरपूर मागणी वाढून उत्पादन वाढविण्याकडे कल जातो.

• पिकाचा सर्व भाग तेथेच उपलब्य असल्याने उपयोगात येतो. 'Agricultural and Food Processing Business'

• कच्चा आणि पक्का माल यांचे वाहतुकीचा खर्च उपभोक्त्याला भोगावा लागत नाही.

• शेतमालास चांगली किंमत मिळू शकते, तसेच पक्का माल किफायतशीर दरात उपलब्ध होतो.

• कृषि प्रक्रियेचा पक्का माल प्रक्रियेतून निघण्यास कमी वेळ लागतो.

• अशा उद्योगामुळे भरपूर फायदा मिळून शेतकऱ्याचे राहणीमान उंचावण्यास मदत होते.

व्यावसायिक मर्यादा:

• शेतमाल विशिष्ट वेळेसच मिळतो. इतर वेळेस प्रक्रिया करण्यासाठी साठा करावा लागतो.

• पिकात बदल झाल्यास उद्योग निकामी होण्याची जोखीम असते.

• आधुनिक आणि सुयोग्य तंत्रज्ञान याबाबत तांत्रिक प्रशिक्षण असणे आवश्यक आहे.

• बाजारात आवश्यक असणाऱ्या मालाची प्रत आणि संख्या याबाबत फारशी माहिती उपलब्ध नसते.

• शेतमालाचे एकच वाण किंवा प्रत मिळत नसल्याने प्रक्रियेत वस्तुंची प्रत कायम राखणे कठीण जाते.

यशस्वी उद्योजक होण्यासाठी आवश्यक बाबी:

• स्वत:वरील विश्वास कधीही ढळू देऊ नका. 
• ध्येय आणि नियोजन पक्के करून त्याप्रमाणे कामास लागा. 
• आपल्या मित्र परिवारात बदल करून जास्तीत जास्त उद्योजक मित्रांसोबत रहा. 
• जास्तीत जास्त मित्र परिवार ठेवा. 
• वेळेचे नियोजन करा. Agricultural and Food Processing Business
• आपल्या वाचनात उद्योजकांच्या मुलाखती, आत्मकथा, उत्पादनांची माहिती, बँकांची माहिती इ. संदर्भातील पुस्तके ठेवा. 
• घरातील व्यक्तींना आपल्या स्वप्नात सामील करून घ्या. त्यांचे सहकार्य व प्रेरणा मिळवा. 
• काही वेळेस चाकोरीबाहेर विचार करून कल्पकतेने प्रश्न सोडवा. 
• लोकांना मनापासून योग्य मोबदला घेऊन सेवा/मदत द्या. 
• लोकांची सेवा/मदत घेतांना योग्य मोबदला द्या. 
• नेहमी सकारात्मक भूमिका ठेवा. 
• चुका झाल्यास हरकत नाही, पण झालेली चूक पुन्हा होणार नाही याची खबरदारी घ्या. 
• जास्तीत जास्त आधुनिक तंत्रज्ञान मिळविण्याचा प्रयत्न करा. कारण शेतीच्या उत्पादनात वाढ झाल्याने कच्चा माल माफक दरात मिळू शकेल. 
• सुयोग्य तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यासाठी प्रशिक्षण जरूर घ्या, 
• कच्च्या मालाची उपलब्धता, यंत्राची उत्पादन क्षमता आणि प्रक्रिया केलेल्या वस्तुची मागणी यांचा योग्य समन्वय साधा. 
• उपभोक्त्याची आवड, निवड, चव, रंग, आकर्षकता आणि मागणी या सर्व बाबीबद्दल व्यापारी आणि उद्योजकांमध्ये विचार विनिमय करा. 
• उत्पादित वस्तुची बाजारी किंमत कमीत कमी राहील याकडे लक्ष द्या. 

कृषि प्रक्रिया उद्योगाची स्थापना करण्यासाठी सामाजिक, तांत्रिक आणि आर्थिक बाबी

• कृषि प्रक्रिया का करावी? 

अ) कृषि प्रक्रिया केल्याने कच्च्या मालापेक्षा प्रक्रियीत मालास जास्त भाव मिळतो. त्यामुळे उत्पन्न वाढते. राहणीमानही उंचावते. 

ब) ग्रामीण उद्योजकता आणि रोजगार यासाठी विविध सरकारी योजना आहेत. त्यामधून भांडवल, कर्ज, कच्चा माल आणि पक्क्या मालास बाजारपेठ अशा प्रकारचे फायदे मिळू शकतात. ग्रामीण भागात प्रक्रिया केल्याने कमी भावात प्रक्रियीत पक्का माल उपलब्य होऊ शकतो.

• प्रक्रिया कशावर करावी? 

आपण ज्यावर प्रक्रिया करणार आहोत त्या प्रक्रियीत मालास मागणी मिळणे आवश्यक आहे. कारण अलिकडे बाजारपेठेत बऱ्याच प्रमाणात चढाओढ आढळते. एका बाजूला महागाई आणि दुसऱ्या बाजूला चढाओढ यामध्ये उत्पादन खर्च आणि विक्रीची किंमत या दोन्ही गोष्टोची सांगड घालणे कठीण जाते, म्हणून बाजारात मागणी असणाऱ्या पदार्थाचेच उत्पादन करणे हिताचे ठरते. 

• प्रक्रिया किती प्रमाणात करावी? 

जास्तीत जास्त मालावर प्रक्रिया म्हणजे भरपूर फायदा असा आपण अंदाज बांधतो. परंतु प्रक्रियोत पदार्थासाठी असणारी मागणी ठराविक असल्याने किती मालावर प्रक्रिया करावी हे आधी ठरवावे लागेल.

• प्रक्रिया कशी करावी? 

विविध क्षेत्रात भरपूर प्रमाणात तंत्रज्ञान विकसित झालेले आहे. काही कमी किंमतीबी सुद्धा तंत्रे आहेत, जे ग्रामीण स्तरावर कमी भांडवलात प्रक्रिया करण्यासाठी वापरता येतात, उदा, कडधान्यापासून डाळी तयार करण्याचे तंत्र. प्रक्रियेसाठी स्वयंचलित यंत्रे वापरल्यास भांडवल जास्त लागते. तसेच स्वयंचलित नसल्यास मंजुरी जास्त लागते. परंतु स्वयंचलित यंत्रास प्रथम एकदाच भांडवल लागते, मात्र मजुरी सतत लागत नाही. म्हणून आपण ठरविलेले तंत्रज्ञान या दृष्टिने योग्य आहे किंवा नाही याची खात्री करून घ्यावी.

• प्रक्रिया कोणी करावी? 

प्रक्रिया कोणीही करू शकतो. बहुतेक क्षेत्रात चढाओढ असल्याने अलिकडे प्रशिक्षण घेणे आवश्यक झाले आहे, खरे तर कुठलाही व्यवसाय करावयाचा असल्यास प्रबळ इच्छाशक्ती हे महत्त्वाचे भांडवल आहे. ते ज्यांच्याकडे उपलब्ध असेल त्याने प्रक्रियेचा व्यवसाय जरूर करावा. असे हे भांडवल प्रशिक्षणामधूनही मिळविता येते. यामध्ये उत्पादकाने (शेतकरी) प्रक्रियक होणे आवश्यक आहे. तसेच विविध प्रकारे व्यवसाय करता येतो, उदा. स्वतः प्रक्रियक होणे, सहकारी तत्त्वावर व्यवसाय करणे इ.

• प्रक्रियेची स्थापना कोठे करावी?

सहसा ज्या भागात कच्चा माल तयार किंवा उपलब्ध होतो, अशा ठिकाणी प्रक्रिया व्यवसायाची स्थापना करता येईल, तसेच तयार प्रक्रियीत मालासाठी मागणीही (बाजारपेठ) असावी, अन्यथा मालाच्या वाहतुकीसाठो भरपूर खर्च होईल, शिवाय ज्या जागेवर उद्योग उभारावयाचा तिचीही व्यवस्थीत पाहणी करावी लागेल, उदा. विद्युत प्रवाह, पाणी, मजूर आणि जवळपास कच्चा माल याची उपलब्धता, पुरेशी जागा, विक्स घ्यावयाची असल्यास जागेची किंमत इ. 

• आर्थिक बाब आणि बाजारपेठ कशा सांभाळाव्यात? 

उद्योगासाठी वेगवेगळ्या संस्था किंवा बँकाकडून भांडवल उभारणी करणे, व्यवसायाचा हिशेब आणि नफातोटा याबाबत ज्ञान असणे, बाजारपेठेबाबतची सावधानता, प्रक्रियित मालाबाबत खात्रीची माहितो मिळविणे आणि त्यानुसार सावधानतेने निर्णय घेणे या गोष्टीची जाण आणि भान ठेवणे अतिशय आवश्यक आहे.

संदर्भ: डॉ. पं. दे. कृ. वि. कृषि मार्गदर्शिका

तर मित्रांनो तुम्हाला माझा "Agricultural and Food Processing Business" हा लेख कसा वाटला? आवडला असेल तर इतरांना  शेअर करायला विसरू नका धन्यवाद!